انگلیسی ها: سبیلوی بلژیکی

1-99 : یک توده خمیری شکل

«1-99» یک مجموعه دنباله‌دار پلیسی جاسوسی فوق‌العاده بود که انگلیسی‌ها در سال 94 آن را روی آنتن فرستادند. فیلمنامه بی‌نقص و پر تعلیق کار و همچنین کارگردانی روان و فوق‌العاده آن – که توسط یک گروه کارگردانی 6 نفره انجام شده است – به علاوه بازی حیرت‌انگیز لسلی گراندام در نقش میک رینر- پلیس عصبی و بسیار باهوشی که حتی می‌توانست مثل یک توده خمیر تا حد مرگ هم مشت و لگد بخورد و به عنوان نفوذی وارد باند تبهکاران شود– باعث شده بود که مجموعه 1-99 تبدیل به یکی از ماندگارترین مجموعه‌های  این سال‌ها شود؛ منتها کم بودن قسمت‌های این مجموعه و داستان بسیار با چفت و بستش (که حتی از دست دادن یک قسمتش هم می‌توانست به فنا شدن کل سریال بینجامد) باعث شد که این مجموعه در ایران کمتر طرفدار پیدا کند.

صیاد شیطان

در بین سریال‌های پلیسی‌ای که دیده‌ایم، انگلیسی‌ها بیشترین تعداد (یا حداقل بیشترین تعداد سریال‌های ماندگار) را داشته‌اند و حق هم همین است.

 داستان‌های پلیسی اصلا ابتکار انگلیسی‌ها هستند و آنها از دهه 1890، ادبیات پلیسی داشته‌اند. طبیعی است که با چنین سابقه‌ای در تعریف کردن داستان‌ها و معماهای پلیسی، سینماگران انگلیس هم داستان‌های بهتر و کاراکترهای جاندارتری بسازند؛ به‌خصوص که تعدادی از این سریال‌ها، از روی کتاب‌هایی ساخته شده که همه‌شان به عنوان شاهکارهای ادبیات پلیسی شناخته می‌شوند.

 شرلوک هلمز، هرکول پوآرو، دوشیزه مارپل، ریچارد هنی و آلبرت کمپیون، همه‌شان قبل از صفحه تلویزیون، روی ورق‌های کتاب به دست ما رسیده بودند و همین، خودش یکی از عوامل جذابیت این سریال‌ها بود.

«شرلوک هلمز از دکتر واتسن پرسید: واتسن! بالای سرت چی می‌بینی؟ واتسن گفت: ستاره‌ها را. هلمز گفت: حالا از آن چی می‌فهمی؟ واتسن جواب داد: خب، خیلی چیزها. مثلا ما می‌توانیم جهت شمال را بفهمیم یا موقعیت جغرافیایی‌مان را، یا مثلا اینکه الان چندم ماه است و... هلمز گفت: نه، نه! واتسن! ما می‌فهمیم که چادرمان را دزدیده‌اند.»

احتمالا شما هم این جوک بی‌مزه را شنیده‌اید و با توجه به اینکه در مملکت ما فقط برای چیزهای پرطرفدار جوک درست می‌شود، به همین یک جوک برای اثبات محبوبیت سریال شرلوک هلمز اکتفا می‌کنیم و به جای تعریف کردن باقی جوک‌ها، می‌رویم سراغ ماجراهای سریال «شرلوک هلمز».

در ایران، شرلوک هلمز کارآگاه بسیار شناخته‌شده‌ای است و اولین ترجمه‌هایش به حوالی 1303 برمی‌گردد اما برعکس کتاب‌های هلمز، تصاویر سینمایی او خیلی دیر به ما رسید؛ اولین تصویری که ما از معروف‌ترین کارآگاه همه تاریخ دیدیم، مربوط به زمستان 1373 بود؛ با سریال ساخته تلویزیون گرانادا.

از شانس، این بار ما بهترین سریال هلمز را توانستیم ببینیم. تلویزیون گرانادا، شبکه‌ای محلی در شمال انگلیس است که سال‌هاست با سایر شبکه‌های انگلیسی رقابت دارد و در دهه 1980 آخرین ترفندش برای جلوگیری از ورشکستگی را رو کرد. آنها سراغ داستان‌های کانن‌دویل رفتند که در انگلیس به شدت محبوب است.

 این بزرگ‌ترین ریسک شبکه در تمام سال‌هایش بود؛ اگر کار می‌گرفت، می‌توانستند از ورشکستگی دربیایند و اگر نمی‌گرفت، با سر می‌خوردند زمین. همین شد که مسئولان شبکه تمام سعی‌شان را کردند تا کار بهتری ارائه کنند. فقط 5 ماه وقت صرف تحقیق برای چیدمان وسایل خانه هلمز شد. 6 ماه صرف خرید اشیاء، مبلمان و کتاب‌های ویکتوریایی برای خانه هلمز شد و یک ماه هم صرف ساختن خانه. تازه بعد از همه این ماجراها، خانه سوخت و کار از اول شروع شد.

 این خانه در شهر منچستر ساخته شده بود و هنوز هم سرپاست و ملت از آن بازدید می‌کنند. بعد نوبت وسواس سر انتخاب بازیگر رسید؛ از بین 200 نفری که تست دادند، فقط جرمی برت توانست نظر مسئولان شبکه را جلب کند و تازه، هنوز سر موفقیت او شک و تردید بود اما خود برت آن‌قدر اصرار کرد تا گرانادایی‌ها راضی شدند.

مجموعه اول در 1984 با 13 قسمت ساخته شد. ترتیب داستان‌ها، دقیقا همانی بود که کانن دویل تعریف کرده بود و قسمت آخر مجموعه اول هم همان قسمتی بود که هلمز و موریاتی درون آبشار سقوط می‌کردند.

 موفقیت جرمی برت در نقش شرلوک هلمز، به حدی بود که کانال‌های بی‌بی‌سی2 و کانال4 سریال را خریدند و دوباره پخش کردند. تلویزیون گرانادا نجات پیدا کرده بود. 2 سال بعد، مجموعه دوم یا «بازگشت شرلوک هلمز» ساخته شد. تنها فرق این مجموعه 11تایی با مجموعه اول، در بازیگر نقش واتسن بود.

 این بار ادوارد هاردویک – پسر سدریک هاردویک، بازیگر مشهور – نقش واتسن را بازی می‌کرد که مسن‌تر، آرام‌تر و محبوب‌تر از دیوید بورک – بازیگر واتسن در مجموعه اول – بود. قسمت سوم یا «خاطرات شرلوک هلمز» سال 1990 ساخته شد که بنا به مثل مشهور «پول زیاد، تباهی می‌آورد»، پرخرج‌ترین و در عین حال بی‌کیفیت‌ترین مجموعه بود. این مجموعه 6 قسمت داشت.

مجموعه چهارم یا «پرونده‌های شرلوک هلمز» هم در 1991 با 8 قسمت ساخته شد که موفقیت مجموعه‌های اول و دوم را داشت. به جز اینها، تلویزیون گرانادا 5 فیلم سینمایی هم با همین مجموعه بازیگران ساخت. سال 1995 قرار بود کار ساخت مجموعه پنجم سریال شروع شود که جرمی برت، در جریان کار سکته کرد و بر اثر آن مرد.

 این مجموعه شرلوک هلمز، هم به خاطر دقت و وسواس شدیدی که سازندگانش به خرج داده بودند و هم به خاطر نوع بازی جرمی برت در نقش هلمز – که با آن نگاه خیره‌اش توانسته بود شخصیت پیچیده آقای کارآگاه را به خوبی تصویر کند – در سراسر جهان محبوبیت پیدا کرد. بینندگان معمولا این نکته را هم در نظر گرفتند که این سریال کاملا به داستان‌های کانن دویل وفادار است.

در کل سریال فقط یک نکته بود که خارج از داستان‌های کانن دویل بود و آن هم در قسمت «پای شیطان» (از مجموعه دوم) بود که هلمز کوکایین مصرف می‌کرد. جالب است که سازندگان برای همین تغییر، از دفتر کانن دویل مجوز گرفته بودند. پخش این مجموعه، در ایران از زمستان 73 و با نمایش قسمت «یاقوت آبی» شروع شد. مجموعه اول این قسمت را شبکه3 پخش می‌کرد.

مدیر دوبلاژ، بهرام زند بود که خودش هم شرلوک هلمز را می‌گفت. دوبله این مجموعه، به‌رغم اشکالاتی مثل اینکه نقش خانم هادسن (صاحبخانه شرلوک هلمز) را در هر قسمت یک نفر می‌گفت، یکی از بهترین نمونه‌های دوبله در سیما بود.

سینک صدا و حرکت لب بازیگران فوق‌العاده بود و در قسمت‌هایی مثل «مردان رقصان» - که تم اصلی ماجرا، رمزنگاری با حروف انگلیسی بود – به اوج خودش می‌رسید. پخش مجموعه دوم، سال74 از شبکه2 شروع شد. این بار شرلوک هلمز را جلال مقامی می‌گفت. زمستان همان سال، شبکه3 مجددا مجموعه اول را پخش کرد. پاییز75، شبکه 2، مجموعه سوم یا «خاطرات شرلوک هلمز» را پخش کرد و در زمستان 76، آخرین مجموعه با 5 فیلم سینمایی (هر کدام در 2 قسمت) روی آنتن رفت.

 در مجموعه‌های سوم و چهارم، دوباره بهرام زند، صدای هلمز بود. امسال بهار هم که شبکه3 مجددا سری اول را پخش کرد. پخش تلویزیونی این مجموعه در ایران، نکات بامزه و در عین حال عجیب و زیادی داشت. شبکه3 از همان ابتدا، 2 قسمت از 13قسمت مجموعه اول را کنار گذاشت، اما بقیه را درست و حسابی نشان داد. اما شبکه2 بلاهای عجیب و غریبی سر سریال درآورد. مثلا در قسمت «جعبه مقوایی» سکانس اصلی داستان، به طور کامل حذف شده بود.

در قسمت «لکه دوم»، صورت شخصیت زن ماجرا که راوی داستان هم بود، از تمام صحنه‌ها حذف شده بود و در قسمت «خانه 3شیروانی» که معلوم نبود به چه دلیل «3 مزدور» ترجمه شده، حدود نیمی از ماجرا اصلا به نمایش درنیامد.

این هم یک نمونه دیگر: در قسمت «آخرین خون‌آشام» واتسن جایی تعریف می‌کند که یک بار در افغانستان روح دیده و در ترجمه، ماجرا شده بود «یک بار در هندوستان روح دیدم!»؛ در حالی که همه شرلوک هلمزبازها زندگینامه واتسن را می‌دانند که مدتی در افغانستان بوده و هیچ‌وقت به هندوستان نرفته است. ماجرا به قدری شور شده بود که یک نشریه در اعتراض به این جرح و تعدیل‌های فراوان، نوشت: «انگار عوامل پروفسور موریاتی در پخش سیما نفوذ کرده‌اند!». با همه این حرف‌ها، مجموعه شرلوک هلمز یکی از بهترین پلیسی‌هایی بود که تاکنون دیده‌ایم.

 این را بهرام زند – مدیر دوبلاژ مجموعه – هم در یک مصاحبه تصریح کرده. او می‌گوید وقتی خودش برای اولین بار و پیش از شروع کار، سریال را می‌دیده، به مسئولان صدا و سیما گفته که «این کار حیف است! آن را با صدای اصلی پخش کنید!» و وقتی هم که خودش کار را دوبله کرده، بیشتر از هر سریال دیگری به او زنگ زده‌اند و از کارش تعریف کرده‌اند. خود بهرام زند در آن مصاحبه گفته است که دوبله‌اش در نقش هلمز، بهترین کار او در تمام عمرش است.

موریارتی پرطرفدارتر است

شرلوک هلمز، علاوه بر جایگاه ویژه در ادبیات پلیسی، یک رکورد سینمایی هم دارد. او صاحب عنوان بیشترین تعداد فیلم در مورد یک شخصیت است و آن‌طور که کتاب رکوردهای گینس آورده، از 1903 تا به‌حال، 79 بازیگر در جلد شرلوک فرو رفته‌اند و 205 فیلم هم درباره او ساخته شده است.

 البته همه این فیلم‌ها از روی اصل داستان‌های کانن دویل ساخته نشده، مثلا در حالی که پروفسور موریاتی تنها در چند داستان شرلوک هلمز وجود دارد، تقریبا در بیشتر فیلم‌ها کارگردان‌ها با استفاده از کاراکتر او و تضاد میان 2 قطب هلمز – موریاتی، داستان‌شان را ساخته‌اند و اتفاقا بازیگران مطرح، بیشتر نقش موریاتی را بازی کرده‌اند.

مثلا در «محلول 7درصدی» (1976) لارنس اولیویه نقش این پروفسور دیوانه را بازی کرده و در «علامت 4» (1984) پیتر اتول. علاوه بر تقابل موریاتی – هلمز، یکی دیگر از ایده‌های سینما برای تصویر کردن هلمز، درگیر کردن او در ماجراهای جاسوسی جنگ جهانی دوم است که هیچ ما به‌ازایی در اصل داستان‌ها ندارد. مثلا در «زندگی خصوصی شرلوک هلمز» (1970 – بیلی وایلدر)، هلمز عاشق یک زن جاسوس آلمانی می‌شود.

 جالب اینکه بیشترین فیلم (58 فیلم) درباره هلمز را آلمانی‌ها ساخته‌اند. از بین داستان‌های اصلی هلمز، «درنده باسکرویل» بیشترین اقتباس سینمایی (18 مورد) را دارد. معروف‌ترین هلمز سینما هم نه جرمی برت، که بازیل راتبون انگلیسی است. راتبون تصویری از هلمز ارائه داد که برق هوش از چشم‌هایش بیرون می‌زد. راتبون در 14 فیلم سینمایی نقش کارآگاه ما را بازی کرد و حتی کانن دویل هم او را برای ایفای این نقش پسندیده بود اما به قول روزنامه گاردین: «کاش کانن دویل می‌ماند و جرمی برت را هم می‌دید».

مردی که هلمز شد
معمولا جرمی برت را در کنار بازیل راتبون، بهترین شرلوک هلمزهای سینما می‌دانند. این در حالی است که برت، روش تمام هلمزهای قبلی را به‌هم ریخت و یک هلمز جدید ساخت. بازیگرهای قبلی این نقش، همه زور خودشان را می‌زدند تا استاد هر چقدر باهوش‌تر و سرحال‌تر به نظر برسد اما برت دقیقا برعکس، شرلوک هلمزی ساخت که خسته و بی‌حوصله بود و این اتفاق به آنچه کانن دویل تصویر کرده بود، بیشتر شباهت داشت.

جرمی برت از آنهایی بود که از بچگی هلمز می‌خواند و تقریبا بیشتر 56 داستان و 4 رمان کانن دویل را هم از حفظ داشت و به همین دلیل معمولا بدون خواندن فیلمنامه، سر صحنه می‌رفت. برت یک بار گفته بود: «به نظرم شرلوک هلمز، مخلوق تیره‌بختی بود؛ او مجبور بود مدام با جنایت سر و کله بزند».

 او همین حرف را در بازی‌اش هم درآورد و همین باعث محبوبیت فیلم‌های او شد. جرمی برت درسال 1935 به دنیا آمد و 1995 مرد. این وسط چند تایی فیلم بازی کردکه  معروف‌ترین‌اش بانوی زیبای من و یک سریال بود که آخر هم سر همان سکته کرد و مرد. صحیح اسم جرمی برت، به سکون «ب» و کسر «را» (هر دو) است.

خشم و هیاهو: سوئینی

«سوئینی» شاید اولین سریالی بود که در آن می‌شد شمایل لندن مدرن را دید؛ لندنی که پر از روور و مینی‌ماینر بود و تاکسی‌های سیاه آن، اتاق جنایت. سوئینی اولین مجموعه پلیسی مدرن در تاریخ بریتانیاست؛ مجموعه‌ای که بدون اتکا به رمان‌های پلیسی با الهام از جنایت‌های واقعی ساخته شد و بدجوری هم گرفت.

 فیلمنامه مجموعه سوئینی کاملا اوریجینال است و برعکس مجموعه‌های بی‌بی‌سی – که بیشترشان در فرمت ویدئو تولید می‌شدند - نگاتیو 35 ساخته شد و کلی هم خرج روی دست تهیه‌کنندگانش گذاشت.

 در حقیقت بیشتر از اینکه مجموعه سوئینی در پی حل معماهای شگفت‌انگیز جنایی به سبک داستان‌های معمایی کلاسیک انگلیسی باشد، سعی می‌کرد با ایجاد حادثه، تعقیب و گریز، انفجار و خشونت تماشاگرش را پای گیرنده‌ها نگه دارد.

جان ثاو و دنیس واترمن در نقش‌های ریگان و کارتر، 2 مأمور پلیس شعبه ضد جنایت اسکاتلندیارد، گروه پروازی (معروف به سوئینی)بودند . نکته تأثیرگذار و جالب این مجموعه شخصیت‌‌پردازی بی‌نقص کاراکتر اصلی‌اش است؛ «ریگان» آدمی است دم‌دمی مزاج، عصبی و باهوش که تمام تلاش‌اش این است که به هر نحوی شده، پرونده‌های زیر دستش را به سرعت به انجام برساند.

 ریگان در این راه از هیچ جور قانون‌گریزی‌ای دوری نمی‌کند؛ متهمانش را کتک می‌زند، تهدیدشان می‌کند و حتی بدون اجازه قاضی، خانه و زندگی‌شان را می‌گردد و به هم می‌ریزد. ریگان حتی در یکی از قسمت‌ها برای مقر آوردن یک قاچاقچی، همسرش را گروگان می‌گیرد و با تهدید بالاخره کارش را پیش می‌برد.

اما در مقابل، کارتی که دستیار اول ریگان است، پلیسی است خونسرد که می‌تواند در هر لحظه بهترین تصمیم‌های ممکن را بگیرد. در بیشتر قسمت‌ها پیش‌بینی‌های کارتر درست از آب در می‌آید و خیلی از جاها لجبازی‌های ریگان با نظرات کارتر کار آنها را به جاهای باریک می‌کشاند.

 سوئینی بین سال‌های 75 تا 78 از شبکه اصلی بریتانیا پخش شد و طرفداران وحشتناکی پیدا کرد؛ به طوری که حتی در سال 2008، قرار است یک نسخه سینمایی از آن به سینماها بیاید. اما کنار کشیدن ناگهانی دنیس واترمن (کارتر) از ادامه کار، دست تهیه‌کنندگان سریال را توی پوست گردو گذاشت و بی‌خیال ادامه‌اش شدند.

ما از مجموعه سوئینی، فقط فصل اولش را دیده‌ایم و سوئینی 2 و 3 را ندیده‌ایم. این طور که می‌گویند «سوئینی 2» بهتر از بقیه مورد استقبال قرار گرفته است؛ مجموعه‌ای که در آن خشونت حرف اول و آخر را می‌زند.